Một số tranh thờ Đạo Giáo của người Dao (Minh Thắng)

Đặng Nguyên Sư, Quan Nguyên Sư (tranh bên trái), Triệu Nguyên Sư, Mã Nguyên Sư (tranh bên phải), tranh thờ dân tộc thiểu số.

Ảnh: Sách tranh thờ các dân tộc thiểu số phía Bắc Việt Nam, Nhà xuất bản Lao động Xã hội, 2006.   

Tranh thờ Đạo giáo có lịch sử lâu đời và bắt nguồn từ Trung Quốc, tại đây tư tưởng Đạo giáo hình thành, biến đổi theo từng thời kỳ, giai đoạn lịch sử đất nước và sức lan tỏa rất lớn.

Tranh thờ Đạo giáo có lịch sử lâu đời và bắt nguồn từ Trung Quốc, tại đây tư tưởng Đạo giáo hình thành, biến đổi theo từng thời kỳ, giai đoạn lịch sử đất nước và sức lan tỏa rất lớn. Việt Nam là quốc gia có đường biên giới chạy dài và giáp ranh Trung Quốc nên chịu tác động văn hoá của nước lớn là điều dễ hiểu. Trong đó, tộc người Dao lại có nguồn gốc di cư từ phương Bắc sang nước Việt nên cũng mang theo văn hoá, tín ngưỡng Trung Quốc.

Trong bài viết này tôi chỉ nghiên cứu đến tín ngưỡng thờ cúng và tôn giáo của người Dao dựa trên nền tảng của văn hoá Hán. Tín ngưỡng thờ đa thần “vạn vật hữu linh”, tín ngưỡng phồn thực, thờ thế lực tự nhiên và nhiều nghi lễ nông nghiệp được kế thừa, gìn giữ một cách đậm đà trong các phong tục, tập quán. Một nghi thức tôn giáo nguyên thủy nhất được xuất hiện đó là hình thức thờ Tô tem giáo, ma thuật (dùng để hại người và chữa bệnh).

Người Dao quan niệm rằng khi chết đi con người chưa phải là rũ bỏ hết với cuộc sống mà họ còn có một cuộc sống tiếp theo ở thế giới khác. Vậy nên Đạo giáo không chỉ can thiệp vào thế giới của linh hồn mà can thiệp cả vào thế giới của con người. Khi chúng ta chết thì phải tổ chức lễ tang giúp đưa linh hồn về bên ông bà, tổ tiên. Ma chay cũng là một hình thức xuất hiện sớm, nó gắn liền đời sống, phổ biến rộng rãi ở tất cả các dân tộc và trên mọi nơi. Nó tồn tại, phát triển từ thời nguyên thủy cho đến ngày nay. Lúc sống họ lại cần trải qua lễ cấp sắc, có như vậy họ mới được coi là người trưởng thành và mang gốc con cháu của Bàn Vương. Mọi nghi lễ, việc thờ cúng trong cộng đồng đều do thầy Tào đứng ra làm lễ. Ông là chiếc cầu nối duy nhất liên lạc giữa con người hiện tại với thế giới thần linh.

Thầy Tào là người có vị trí cao và quan trọng trong bản người Dao. Thầy là người có khả năng liên thông với thế giới linh hồn và thần thánh. Thầy Tào có nhiều việc nhưng việc đưa linh hồn người chết về nơi an nghỉ thì được chú trọng nhất. Họ chia thành hai loại thầy cúng, mỗi người giữ từng lĩnh vực riêng như: Thầy Tam Thanh giỏi về thiên văn, địa lý. Thầy Tam Nguyên lại giỏi về pháp thuật, xuất binh. Nếu gia đình nào khá giả có thể mời cả hai thầy cùng làm lễ, còn không có điều kiện thì chỉ mời một trong hai. Lúc tiến hành cúng lễ thì vật không thể thiếu của thầy Tào đó là những bức tranh thờ. Có thể coi tranh thờ như một phương tiện biểu hiện tư tưởng, tinh thần cũng là thứ công cụ bảo bối của thầy Tào. Từng vị thầy lại sẽ lưu giữ cho mình số lượng tranh thờ càng nhiều càng thể hiện vai trò, giá trị của bản thân trong cộng đồng.

Tranh thờ Đạo giáo dân tộc Dao, đại bộ phận đều có nguồn gốc từ Quảng Tây, Quảng Đông, do nghệ nhân Trung Quốc vẽ, bên cạnh đó thì người Dao cũng khai thác cho mình một vài chủ đề tranh khác như: Sự tích Bàn Vương (tranh “Ngũ Kỳ Binh Mã”, “Thuyền Quan”, “Cưỡi Cá”) tuy thuê nghệ nhân Trung Quốc vẽ nhưng thầy Tào cũng vẽ một số bức để giữ cho mình. Vì lý do trên nên tranh về Đạo giáo cũng rất phong phú, mà còn được nhiều dân tộc thiểu số khác cùng dùng.

Hệ thống tranh đạo giáo có ở trong dân tộc Dao và vài dân tộc khác như: Cao Lan, Tày, Nùng, Kinh, đó là bộ tranh “Tứ đại nguyên sư” gồm bốn bức kết hợp thành.

Đặng Nguyên sư : chủ về việc làm ra Sấm sét

Triệu Nguyên sư : chủ về việc làm ra Mưa

Mã Nguyên sư : chủ về việc làm ra Gió.

Khang Nguyên sư : chủ về việc làm ra Mây

Tranh thờ mặt nạ người Dao.

Ảnh: Sách Tranh thờ các dân tộc thiểu số phía Bắc Việt Nam,

Cách đặt tên này do người dân rút từ những hiện tượng thiên nhiên để khái quát vào hình tượng tranh thờ, gây cảm xúc thẩm mỹ mạnh mẽ, tạo nên khí phách hùng vĩ của thiên nhiên. Khát vọng của con người là chinh phục sức mạnh thiên nhiên nhằm phục vụ cho nông nghiệp. Bộ tranh tuy có bốn bức nhưng ta thường thấy xuất hiện chỉ hai bức chính đó là: Đặng Nguyên sư và Triệu Nguyên sư, hai vị này chủ tạo ra mưa để tưới mát cây trồng, muôn vật sản sinh.

Tuy sức mạnh của các vị Nguyên sư là như vậy nhưng thầy Tào lại dùng bộ tranh này vào mục đích bảo vệ đàn lễ, bắt ma trừ tà, bảo vệ thần linh nên tranh rất được phổ biến dùng trong nghi lễ tang ma, gọi hồn. Đặng Nguyên sư một tay cầm búa sắt to một tay cầm dùi sắt, khuôn mặt dữ tợn, nhe chiếc răng nanh trắng. Ông chủ trị việc làm ra sấm sét nên búa và dùi sắt là phương tiện chính. Triệu Nguyên sư thì tay cầm kiếm dài, giúp làm mưa cho nhân gian. Loại tranh trên thường treo vào những ngày cầu mưa thuận gió hòa nhưng đến nay nó còn được dùng cả vào lễ bắt tà ma, cúng hồn cho người chết, cúng xua đuổi bệnh tật cho người sống.

Tư tưởng Đạo giáo mang khuynh hướng ma thuật với màu sắc tôn giáo, dùng phép, bói toán, bùa chú và cúng lễ để chữa bệnh, đuổi tà ma. Chính vì tư tưởng trên đã cho ra đời nhiều chân dung thần thánh, thành hoàng với sức mạnh phi thường có thể trấn áp quỷ ma, giúp tinh thần người dân thấy yên bình. Tranh thờ cũng giống như hình thức tạc tượng thờ chân dung tại chùa, đình. Cả hai đều có cùng mục đích là thờ cúng phục vụ tín ngưỡng, tôn giáo. Đạo giáo ẩn dấu dưới nhiều hình thức, đứng độc lập tại ngôi đình hay kết hợp với Phật giáo trong ngôi chùa mà cũng tồn tại ngay ở đời sống thường ngày của người dân, thể hiện trên phương diện cúng lễ, bói toán...

Loại tranh thờ Đạo giáo mà người Dao thường sử dụng có tên gọi là “Tứ trực công tào”. Trong tất cả các nghi lễ cầu cúng dự lớn hay nhỏ, việc lành hay việc dữ thì thầy tào dù người Tày, người Nùng và người Dao hầu như đều đem bộ tranh “Tứ trực công tào” ra để hành lễ. Tranh thể hiện bốn vị thần tượng trưng cho sự vận hành thời gian không ngừng nghỉ. Mỗi công tào là biểu hiện của một vị sao cai quản khoảng thời gian nhất định trong ngày. Trực nửa đêm (Hư Nhật Thử tinh quân), trực rạng đông (Mão Nhật Kê tinh quân), trực giữa ngày (Tinh Nhật Mã tinh quân) và trực hoàng hôn (Phòng Nhật Thổ tinh quân).

Đại Đường Hải Phiên, tranh thờ người Dao Đỏ ở Bắc Hà, Lào Cai.

Ảnh: Sách Tranh thờ Đạo giáo của Phan Ngọc Khuê, Nhà Xuất bản Mỹ thuật, 2001

Ngoài việc trông coi thời gian trong ngày thì họ còn tượng trưng cho bốn chòm sao lớn nằm ở bốn phương trời. Sao Hư nằm phương Bắc trực vào mùa Đông, sao Mã nằm phương Tây trực vào mùa Thu. Sao Tinh nằm phương Nam trực mùa Hè, sao Phòng nằm phương Đông trực mùa Xuân. Như vậy tại bất cứ thời điểm nào, giây phút nào trần gian cũng được thần linh cai quản không bỏ sót hành vi nào. Dù con người làm điều thiện, điều ác đều được chứng kiến và sẽ hưởng phúc hay giáng hoạ một cách công bằng, nghiêm minh tuỳ vào hành vi của họ.

Có thể tranh gồm bốn bức vẽ chân dung từng vị Công tào hay tranh gồm hai bức, mỗi bức hai vị nhưng còn một cách khác là vẽ tất cả bốn ông vào chung một bức. Theo cách vẽ này dễ đem đến hiệu quả thị giác hơn, bởi tính liên tục, tổng hợp không bị xé lẻ cho người xem cảm giác dễ hiểu. Hình ảnh bốn vị thần mình mặc áo quan, đội mũ cánh chuồn và cưỡi bốn con vật linh (Hổ, Rồng, Ngựa trắng, Phượng) trên tay đều cầm thẻ lệnh truyền tay nhau đưa đến tận tay thiên đình.

Thứ tự của Công Tào có thể thay đổi không đi theo quy luật nhất định, ví như: Ông cưỡi Hổ đứng trước ông cưỡi Rồng hay ngược lại và Hổ còn được thay bằng hình tượng con Nghê. Dù thế nào thì vị trí cao nhất vẫn là của ông cưỡi Phượng bay phía trên cùng. Phượng là con vật có thể bay cao và biểu tượng cho chúa tể loài chim nên nó cũng được giữ vị trí tương xứng trong tôn giáo. Cách chọn hình tượng biểu trưng trên rất gần với quan niệm của người Việt vùng đồng bằng Bắc bộ mà thể hiện trong ngôi đình, chùa. Rồng, Phượng, Hổ, Ngựa đều là các con vật linh được lựa chọn.

Tuy cùng chung một chủ đề nhưng trang phục cho từng vị thần có sự khác biệt. Người Tày thường dùng quan phục áo dài, gắn đai lưng giữa, đầu đội mũ cánh chuồn đen. Còn người Dao thì lại chọn áo dài đỏ cho quan phục, phía ngoài khoác áo sát nách đen, đầu đội mũ cánh chuồn ngắn và với người Cao Lan hay người Nùng thì cũng chỉ thay đổi chút ít trong hoạ tiết áo, thế dáng bốn con vật linh nhưng nói chung vẫn có điểm tương đồng với nhau.

Tranh vẽ theo dị bản của “Tứ trực Công Tào” cũng phong phú và tạo yếu tố riêng. Tranh “Thanh Long, Bạch Hổ” và “Long Ngâm, Hổ Tiếu” là một tiêu biểu. Sự xuất hiện các vật linh trên đều gắn liền với hệ thống, tư tưởng của Đạo giáo và mỗi con lại mang ý nghĩa. Long Ngâm, Thanh Long tượng trưng cho thần miền biển, nằm ở phương Đông. Bạch Hổ, Hổ Tiếu tượng trưng cho thần núi, nằm tại phương Tây. Có nơi họ treo ghép thành bộ bốn bức nhưng không có điều kiện thì chỉ treo hai bức, chúng vẫn thể hiện đủ giá trị của sự có mặt Đông Tây, sơn thuỷ. Dù cách thức vẽ có biến đổi nhưng vẫn tôn trọng một tiêu chuẩn tôn giáo nhất định, đúng là ý nghĩa mà mỗi bức tranh phản ánh. Loại tranh vẽ dị bản này được người Tày, Nùng sáng tác nên nhằm tạo ra cái mới không bị rập khuôn nguyên bản tranh “Tứ trực Công Tào” của người Dao đó vẽ trước đó. Song song với việc vẽ thì họ cũng muốn cú cái nhìn hay cách lựa chọn khác về nhân vật, hình thức biểu đạt.

Tứ Trực Công Tào, tranh thờ người Dao,

Ảnh: Sách Tranh thờ Đạo giáo của Phan Ngọc Khuê, Nhà Xuất bản Mỹ thuật, 2001

Tính biểu trưng của loại tranh “Tứ trực Công Tào” là sự vận động không ngừng nghỉ của thời gian. Thế giới hiện sinh luôn vận động và thế giới của thần linh cũng diễn ra theo quy luật đó. Sự chạy tiếp sức liên tục của bốn vị thần là tính chuyển động đêm, ngày, tháng, năm, đây là hình tượng biểu đạt khá thành công trong cấu tứ và xây dựng của nghệ thuật tạo hình cổ đại còn lưu giữ đến ngày nay. Người xưa đã có tư duy tiên tiến về sự vận động liên tục của thời gian và coi chúng như một phạm trù triết lý mang tính bất biến. Dù vũ trụ có dịch chuyển thì vẫn phải tuân theo quy luật mà con người đã đặt ra. Hết ngày lại đến đêm, hết Xuân lại đến Hạ... Ý nghĩa lớn nhất bức tranh “Tứ trực Công Tào” biểu hiện đó là tính thống nhất trong mọi quy luật thiên nhiên và con người chính là chủ thể đã phát hiện.

Dù ngày nay khoa học kỹ thuật phát triển, phát minh ra đồng hồ thay thế cho cách tính canh giờ, lịch để chỉ ngày tháng nhưng mọi phát minh đó vẫn phải do cái gốc từ xa xưa để lại dựa vào quy luật trăng tròn hàng tháng... “Tứ trực Công Tào” là bốn vị quan do nhà trời phái xuống giám sát trần gian nên họ cũng được thờ cúng như vai trò của thần linh giữ trọng trách quan trọng. Tranh thờ thì mục đích là để thờ cúng nhưng tuỳ vào từng buổi lễ hay tính chất thờ mà thầy Tào sẽ chọn tranh thích hợp. Do tính chất, giá trị của tranh “Tứ trực Công Tào” nên nó được người Dao sử dụng chính vào lễ cúng đầu năm mới, lễ cấp sắc, lễ cầu mùa...

Đạo giáo luôn gắn với màu sắc tín ngưỡng tôn giáo của phép thuật, bùa chú cúng tế nên cũng gây tác động đến quan niệm người Dao nói riêng. Họ chọn một nghi lễ mang nặng tính Đạo giáo đó là “Lễ cấp sắc”. Đây cũng là một hiện tượng văn hoá mang tính trao truyền cho các thế hệ. Song, trải qua thời gian và thay đổi môi trường mà biến đổi cho phù hợp với trình độ kinh tế, xã hội.

Cấp sắc là nghi lễ không thể thiếu đối với người Dao và là đặc trưng văn hoá vùng của họ. Không chỉ đơn thuần là tín ngưỡng mà nó bao hàm cả những giá trị văn hoá, nghệ thuật. Bởi trong một lễ cấp sắc tổng hợp hầu hết các hình thức tôn giáo, cách thể hiện, sự phản ánh thế giới quan, nhân sinh quan, văn hoá của người Dao. Nó đóng vai trò duy trì và bảo tồn các nghi lễ cổ truyền. Do đó, có thể nói rằng lễ cấp sắc là sự khẳng định sự kế thừa thần quyền. Những thứ kế thừa ở đây không phải là tài sản hiện hữu mà là tài sản tinh thần, thờ cúng tổ tiên, cúng các thần linh và thực hiện các ma thuật chữa bệnh, trừ tà ma. Thầy tào là người trung gian làm cầu nối giữa hai thế giới, thần linh và hiện tại còn người được cấp sắc giữ vai trò trung tâm. Những bức tranh thờ, bùa chú, lễ vật được coi như phương tiện của thầy Tào dùng trong lễ.

Đối với người Dao, lễ cấp sắc còn gọi là “Quá tăng” có từ lâu đời và là một   sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng độc đáo. Trong các nhóm Dao, con trai tuổi từ 12 đến 16 hoặc 15 đến 18 đều phải trải qua lễ này. Đây là nghi lễ chấm dứt thời kỳ niên thiếu để bước vào tuổi trưởng thành với cái tên mới. Những người đã qua lễ cấp sắc mới được cộng đồng và thần thánh thừa nhận là đủ tư cách làm nghề cúng bái và những công việc trong làng, bản, được công nhận là con cháu Bàn vương, rồi khi chết linh hồn sẽ được về Dương Châu. Trước khi làm lễ người thụ lễ cần có thủ tục nhận thầy cúng. Thầy Tam Thanh giỏi về thiên văn, địa lý hoặc thầy Tam Nguyên lại giỏi pháp thuật, xuất binh. Gia đình khá giả có thể mời cả hai thầy cùng tổ chức song song.

Những người đàn ông đã qua lễ cấp sắc thường sống lương thiện, chăm lo giáo dục con cái tốt hơn, vợ con được các thần ma, tổ tiên phù hộ và họ cũng tu thân làm nhiều việc thiện. Lễ cấp sắc vừa mang tính tôn giáo vừa mang tính xã hội, bởi qua đó sẽ giúp con người chuyển sang một thời kỳ phát triển khác, từ trẻ nhỏ sang thành người trưởng thành. Yếu tố tâm linh cao nên người Dao mới gìn giữ và coi trọng cấp sắc như vậy. Nhờ buổi lễ đã gắn kết mọi người trong cộng đồng lại bên nhau, duy trì bản sắc văn hoá, tạo nên phong cách, sắc thái riêng mang tính đặc thù của người Dao. Qua đó, ta còn thấy ảnh hưởng rõ ràng của yếu tố Đạo giáo nằm ở sự hiện diện của các bức tranh thờ như : Tam Thanh Cung, Ngọc Hoàng, Hành phây, Đại đường, Mùi phan đều phản ánh quan niệm Đạo giáo về vũ trụ quan.

Tiến sĩ Lý Hành Sơn, công tác tại Viện Dân Tộc học đã có công trình nghiên cứu rất sâu về “Lễ cấp sắc của người Dao Tiền ở Ba Bể”. Tuy lễ cấp sắc có mặt trong đời sống của dân tộc Dao nói chung nhưng nhóm Dao Tiền tại Ba Bể có cách thể hiện nghi thức độc đáo, đầy đủ và đặc trưng nhất. Một lễ cấp sắc cần phải trải qua nhiều cấp bậc, từ thấp đến cao, nghi lễ diễn ra phức tạp và tốn kém nên ngày nay nó đã bị cắt bớt hay giảm tiện nhiều phần, mà chỉ giữ lại những phần quan trọng không thể bỏ qua.

Họ chia cấp sắc thành 12 bậc (12 đèn) vị trí này là tối cao của người được cấp sắc nhưng đến nay chỉ tồn tại ở mức cấp sắc 3 đèn. Nó diễn ra trong 2 ngày 1 đêm hoặc 1 ngày 2 đêm và người thụ lễ được cấp 36 âm binh (binh mã). Cứ như vậy số ngày tổ chức lễ sẽ tăng theo số đèn được cấp và số âm binh cũng tăng. Muốn thực hiện một lễ cấp sắc cần phải chọn ngày tốt, tháng tốt, người thầy cúng phải có cấp bậc cao hơn hoặc tương đương với cấp mà người thụ lễ sẽ mang, trong tiến trình thực hiện lễ phải dùng đến nhiều lễ cúng, nhiều pháp thuật mang ý nghĩa Đạo giáo.

Tranh thờ hiện diện trong buổi lễ thể hiện yếu tố tâm linh Đạo giáo cùng việc thầy cúng dùng bùa phép tẩy uế, khai đàn, đặt tên cho người thụ lễ. Bên cạnh đó ta còn thấy xuất hiện yếu tố Phật giáo như: cấm phá giới, cấm sát sinh đối với những người ngồi hành lễ và thụ lễ. Họ cũng chịu ảnh hưởng của thuyết luân hồi trong quan niệm đạo Phật. Mối quan hệ cha con, thầy trò cũng thấy tại lễ. Vậy lễ cấp sắc mang nhiều hình thái tín ngưỡng tôn giáo khác nhau tạo nên mối quan hệ gắn bó giữa Đạo giáo, Phật giáo và Nho giáo.

Hai bộ tranh thường được dùng nhiều nhất trong lễ cấp sắc đó là: Hành phây – Mùi phan và bộ Đại đường – Hải phan (phan có nghĩa là cái phướn). Hành phây – Mùi phan là bộ tranh vẽ theo truyền thuyết của người Dao để nói lên quyền lực mà người được cấp sắc sẽ nhận. Trên tranh Hành phây vẽ hình con rắn màu xanh, trông rất dữ tợn chuyên ăn thịt người. Rắn đang bắt một anh mặt đỏ tha đi, anh ta tay cầm tù và thổi kêu cứu. Tranh Mùi phan lại vẽ anh mặt trắng cưỡi ngựa trắng đến cứu. Anh ta bắt rắn phải thả người và nhè ra đầu lâu người bị rắn ăn thịt.

Tuy tranh Hành phây – Mùi phan đều do dân tộc Dao vẽ và dùng vào thờ cúng nhưng mỗi nhóm Dao lại có một số điểm khác như. Tranh Mùi phan của người Dao Đỏ vẽ con ngựa trắng quay đầu về phía sau, còn người Dao Tiền lại cho ngựa nhìn thẳng phía trước. Tỉ lệ diễn tả hình ảnh này chiếm tới gần một nửa bố cục tranh, phần còn lại vẽ hình ba thầy Tào đang dắt người đàn ông lên bậc thang đàn lễ. Thầy Tào có vị thế cao mới được phép thổi tù và báo hiệu cho Thiên hoàng biết để công nhận việc phong chức của mình hay cấp sắc cho người.

Bộ tranh Đại đường – Hải phan (Đại đường hải phiên), tranh này có đặc điểm Dao hoá rõ ràng. Họ dùng hoàn toàn mẫu trang phục của người Dao thuộc nhóm Dao Đỏ để vẽ cho các nhân vật phụ lễ phía dưới. Đại đường diễn tả toàn bộ đàn lễ Đạo giáo của người Dao. Bức Hải phan có nghĩa Hải Bá được vẽ theo điển tích Hoàng đế Hiên Viên cưỡi rồng bay lên trời, một tay cầm tù và giơ lên. Tuy dáng vẻ, cách diễn tả nhân vật là chịu ảnh hưởng của Trung Quốc nhưng trang phục mặc trên mình Hải Bá lại của người Dao. Hoa văn đặc trưng như xoắn ốc, hình tròn biểu thị mặt trời toả tia sáng, gam màu sẫm với hai màu chủ đạo là đen và đỏ.

Nhân vật Hải phan chiếm tới một nửa diện tích của bức tranh. Ông đang cưỡi trên lưng con rắn đen. Phía dưới gồm ba tầng diễn tả cảnh đoàn người tay cầm nhạc cụ múa phụ hoạ thêm vào. Loại hình nhạc cụ cũng rất phong phú như : thanh la, kèn, chũm chọe, đàn, bên cạnh là đàn lễ cao và thầy cúng đang thăng đàn lễ, truyền pháp lực cho đệ tử trong lễ cấp sắc. Người Dao Đỏ ở huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai có đặt hai cha con nghệ nhân người Quế Lâm, Quảng Tây, Trung Quốc vẽ vào đời nhà Thanh, nhưng họ lại tổng hợp cả hai bức tranh trên vào thành một bức có tên gọi là “Đại đường Hải phiên”. Tuy thuê nghệ nhân bên ngoài vẽ nhưng họ vẫn coi trọng giá trị truyền thống dân tộc, dù hình ảnh, nguồn gốc bức tranh là đi mượn nhưng họ vẫn ghép vào các yếu tố bản sắc riêng như lựa chọn trang phục đặc trưng nhất để mặc cho nhân vật.

Mặt nghệ thuật mà buổi lễ phản ánh được thể hiện qua những bức tranh thờ treo xung quanh đàn lễ, trang phục mặc trên người thầy Tào, không gian của buổi lễ tác động đến người làm lễ và người thụ lễ. Khi các lễ vật được chuẩn bị đầy đủ, thầy cúng thắp hương khấn Bàn vương, các vị thần thánh cùng tổ tiên về chứng giám. Tranh thờ là loại hình nghệ thuật trên mặt phẳng, nó cần không gian trưng bày và đã kết hợp thêm với ánh sáng đèn nến, hoạ tiết, màu sắc của trang phục thầy cúng, điệu múa cấp sắc cùng âm nhạc trong lễ cúng. Một sự tổng hợp các loại hình nghệ thuật với các ngôn ngữ riêng. Tất cả hoà đồng trong môi trường, không gian tín ngưỡng đầy chất huyền bí.

Qua các tranh thờ Đạo giáo của người Dao tại khu vực miền núi phía Bắc Việt Nam, dùng ở thế kỷ XX mà đã được sưu tập tại Bảo tàng và lưu truyền trong dân gian, cho chúng ta thấy một điểm tương đồng với tranh Trung Quốc là; nhân vật thần linh của Đạo giáo người Dao đều được tôn thờ, phổ biến vào trước thời Minh – Thanh trở lại đây. Chỉ có dân tộc Dao mới ảnh hưởng rõ nhất, có lẽ do yếu tố di cư mà người Dao xưa mang theo. Bên cạnh đó thì họ cũng Dao hoá một số tranh quan trọng ở Đạo giáo như việc cho nhân vật mặc trang phục Dao và vẽ kèm theo nghi lễ, sinh hoạt của cộng đồng lồng ghép vào bố cục tranh.

Tranh Đạo giáo thì có nhiều chủ đề nhưng mỗi dân tộc lại chọn cho mình những bức tranh riêng, biến đổi, đồng hoá chúng theo tín ngưỡng của dân tộc mình. Tuy Đạo giáo du nhập từ bên ngoài nhưng cũng đã được người Dao bản địa hoá thành bản sắc văn hoá đặc trưng. Nó là một mắt xích kết nối các giá trị nghệ thuật khu vực dân tộc thiểu số Việt Nam.

Minh Thắng

Đặng Nguyên Sư, Quan Nguyên Sư (tranh bên trái), Triệu Nguyên Sư, Mã Nguyên Sư (tranh bên phải), tranh thờ dân tộc thiểu số.

Ảnh: Sách tranh thờ các dân tộc thiểu số phía Bắc Việt Nam, Nhà xuất bản Lao động Xã hội, 2006.   

Tranh thờ Đạo giáo có lịch sử lâu đời và bắt nguồn từ Trung Quốc, tại đây tư tưởng Đạo giáo hình thành, biến đổi theo từng thời kỳ, giai đoạn lịch sử đất nước và sức lan tỏa rất lớn.

Tranh thờ Đạo giáo có lịch sử lâu đời và bắt nguồn từ Trung Quốc, tại đây tư tưởng Đạo giáo hình thành, biến đổi theo từng thời kỳ, giai đoạn lịch sử đất nước và sức lan tỏa rất lớn. Việt Nam là quốc gia có đường biên giới chạy dài và giáp ranh Trung Quốc nên chịu tác động văn hoá của nước lớn là điều dễ hiểu. Trong đó, tộc người Dao lại có nguồn gốc di cư từ phương Bắc sang nước Việt nên cũng mang theo văn hoá, tín ngưỡng Trung Quốc.

Trong bài viết này tôi chỉ nghiên cứu đến tín ngưỡng thờ cúng và tôn giáo của người Dao dựa trên nền tảng của văn hoá Hán. Tín ngưỡng thờ đa thần “vạn vật hữu linh”, tín ngưỡng phồn thực, thờ thế lực tự nhiên và nhiều nghi lễ nông nghiệp được kế thừa, gìn giữ một cách đậm đà trong các phong tục, tập quán. Một nghi thức tôn giáo nguyên thủy nhất được xuất hiện đó là hình thức thờ Tô tem giáo, ma thuật (dùng để hại người và chữa bệnh).

Người Dao quan niệm rằng khi chết đi con người chưa phải là rũ bỏ hết với cuộc sống mà họ còn có một cuộc sống tiếp theo ở thế giới khác. Vậy nên Đạo giáo không chỉ can thiệp vào thế giới của linh hồn mà can thiệp cả vào thế giới của con người. Khi chúng ta chết thì phải tổ chức lễ tang giúp đưa linh hồn về bên ông bà, tổ tiên. Ma chay cũng là một hình thức xuất hiện sớm, nó gắn liền đời sống, phổ biến rộng rãi ở tất cả các dân tộc và trên mọi nơi. Nó tồn tại, phát triển từ thời nguyên thủy cho đến ngày nay. Lúc sống họ lại cần trải qua lễ cấp sắc, có như vậy họ mới được coi là người trưởng thành và mang gốc con cháu của Bàn Vương. Mọi nghi lễ, việc thờ cúng trong cộng đồng đều do thầy Tào đứng ra làm lễ. Ông là chiếc cầu nối duy nhất liên lạc giữa con người hiện tại với thế giới thần linh.

Thầy Tào là người có vị trí cao và quan trọng trong bản người Dao. Thầy là người có khả năng liên thông với thế giới linh hồn và thần thánh. Thầy Tào có nhiều việc nhưng việc đưa linh hồn người chết về nơi an nghỉ thì được chú trọng nhất. Họ chia thành hai loại thầy cúng, mỗi người giữ từng lĩnh vực riêng như: Thầy Tam Thanh giỏi về thiên văn, địa lý. Thầy Tam Nguyên lại giỏi về pháp thuật, xuất binh. Nếu gia đình nào khá giả có thể mời cả hai thầy cùng làm lễ, còn không có điều kiện thì chỉ mời một trong hai. Lúc tiến hành cúng lễ thì vật không thể thiếu của thầy Tào đó là những bức tranh thờ. Có thể coi tranh thờ như một phương tiện biểu hiện tư tưởng, tinh thần cũng là thứ công cụ bảo bối của thầy Tào. Từng vị thầy lại sẽ lưu giữ cho mình số lượng tranh thờ càng nhiều càng thể hiện vai trò, giá trị của bản thân trong cộng đồng.

Tranh thờ Đạo giáo dân tộc Dao, đại bộ phận đều có nguồn gốc từ Quảng Tây, Quảng Đông, do nghệ nhân Trung Quốc vẽ, bên cạnh đó thì người Dao cũng khai thác cho mình một vài chủ đề tranh khác như: Sự tích Bàn Vương (tranh “Ngũ Kỳ Binh Mã”, “Thuyền Quan”, “Cưỡi Cá”) tuy thuê nghệ nhân Trung Quốc vẽ nhưng thầy Tào cũng vẽ một số bức để giữ cho mình. Vì lý do trên nên tranh về Đạo giáo cũng rất phong phú, mà còn được nhiều dân tộc thiểu số khác cùng dùng.

Hệ thống tranh đạo giáo có ở trong dân tộc Dao và vài dân tộc khác như: Cao Lan, Tày, Nùng, Kinh, đó là bộ tranh “Tứ đại nguyên sư” gồm bốn bức kết hợp thành.

Đặng Nguyên sư : chủ về việc làm ra Sấm sét

Triệu Nguyên sư : chủ về việc làm ra Mưa

Mã Nguyên sư : chủ về việc làm ra Gió.

Khang Nguyên sư : chủ về việc làm ra Mây

Tranh thờ mặt nạ người Dao.

Ảnh: Sách Tranh thờ các dân tộc thiểu số phía Bắc Việt Nam,

Cách đặt tên này do người dân rút từ những hiện tượng thiên nhiên để khái quát vào hình tượng tranh thờ, gây cảm xúc thẩm mỹ mạnh mẽ, tạo nên khí phách hùng vĩ của thiên nhiên. Khát vọng của con người là chinh phục sức mạnh thiên nhiên nhằm phục vụ cho nông nghiệp. Bộ tranh tuy có bốn bức nhưng ta thường thấy xuất hiện chỉ hai bức chính đó là: Đặng Nguyên sư và Triệu Nguyên sư, hai vị này chủ tạo ra mưa để tưới mát cây trồng, muôn vật sản sinh.

Tuy sức mạnh của các vị Nguyên sư là như vậy nhưng thầy Tào lại dùng bộ tranh này vào mục đích bảo vệ đàn lễ, bắt ma trừ tà, bảo vệ thần linh nên tranh rất được phổ biến dùng trong nghi lễ tang ma, gọi hồn. Đặng Nguyên sư một tay cầm búa sắt to một tay cầm dùi sắt, khuôn mặt dữ tợn, nhe chiếc răng nanh trắng. Ông chủ trị việc làm ra sấm sét nên búa và dùi sắt là phương tiện chính. Triệu Nguyên sư thì tay cầm kiếm dài, giúp làm mưa cho nhân gian. Loại tranh trên thường treo vào những ngày cầu mưa thuận gió hòa nhưng đến nay nó còn được dùng cả vào lễ bắt tà ma, cúng hồn cho người chết, cúng xua đuổi bệnh tật cho người sống.

Tư tưởng Đạo giáo mang khuynh hướng ma thuật với màu sắc tôn giáo, dùng phép, bói toán, bùa chú và cúng lễ để chữa bệnh, đuổi tà ma. Chính vì tư tưởng trên đã cho ra đời nhiều chân dung thần thánh, thành hoàng với sức mạnh phi thường có thể trấn áp quỷ ma, giúp tinh thần người dân thấy yên bình. Tranh thờ cũng giống như hình thức tạc tượng thờ chân dung tại chùa, đình. Cả hai đều có cùng mục đích là thờ cúng phục vụ tín ngưỡng, tôn giáo. Đạo giáo ẩn dấu dưới nhiều hình thức, đứng độc lập tại ngôi đình hay kết hợp với Phật giáo trong ngôi chùa mà cũng tồn tại ngay ở đời sống thường ngày của người dân, thể hiện trên phương diện cúng lễ, bói toán...

Loại tranh thờ Đạo giáo mà người Dao thường sử dụng có tên gọi là “Tứ trực công tào”. Trong tất cả các nghi lễ cầu cúng dự lớn hay nhỏ, việc lành hay việc dữ thì thầy tào dù người Tày, người Nùng và người Dao hầu như đều đem bộ tranh “Tứ trực công tào” ra để hành lễ. Tranh thể hiện bốn vị thần tượng trưng cho sự vận hành thời gian không ngừng nghỉ. Mỗi công tào là biểu hiện của một vị sao cai quản khoảng thời gian nhất định trong ngày. Trực nửa đêm (Hư Nhật Thử tinh quân), trực rạng đông (Mão Nhật Kê tinh quân), trực giữa ngày (Tinh Nhật Mã tinh quân) và trực hoàng hôn (Phòng Nhật Thổ tinh quân).

Đại Đường Hải Phiên, tranh thờ người Dao Đỏ ở Bắc Hà, Lào Cai.

Ảnh: Sách Tranh thờ Đạo giáo của Phan Ngọc Khuê, Nhà Xuất bản Mỹ thuật, 2001

Ngoài việc trông coi thời gian trong ngày thì họ còn tượng trưng cho bốn chòm sao lớn nằm ở bốn phương trời. Sao Hư nằm phương Bắc trực vào mùa Đông, sao Mã nằm phương Tây trực vào mùa Thu. Sao Tinh nằm phương Nam trực mùa Hè, sao Phòng nằm phương Đông trực mùa Xuân. Như vậy tại bất cứ thời điểm nào, giây phút nào trần gian cũng được thần linh cai quản không bỏ sót hành vi nào. Dù con người làm điều thiện, điều ác đều được chứng kiến và sẽ hưởng phúc hay giáng hoạ một cách công bằng, nghiêm minh tuỳ vào hành vi của họ.

Có thể tranh gồm bốn bức vẽ chân dung từng vị Công tào hay tranh gồm hai bức, mỗi bức hai vị nhưng còn một cách khác là vẽ tất cả bốn ông vào chung một bức. Theo cách vẽ này dễ đem đến hiệu quả thị giác hơn, bởi tính liên tục, tổng hợp không bị xé lẻ cho người xem cảm giác dễ hiểu. Hình ảnh bốn vị thần mình mặc áo quan, đội mũ cánh chuồn và cưỡi bốn con vật linh (Hổ, Rồng, Ngựa trắng, Phượng) trên tay đều cầm thẻ lệnh truyền tay nhau đưa đến tận tay thiên đình.

Thứ tự của Công Tào có thể thay đổi không đi theo quy luật nhất định, ví như: Ông cưỡi Hổ đứng trước ông cưỡi Rồng hay ngược lại và Hổ còn được thay bằng hình tượng con Nghê. Dù thế nào thì vị trí cao nhất vẫn là của ông cưỡi Phượng bay phía trên cùng. Phượng là con vật có thể bay cao và biểu tượng cho chúa tể loài chim nên nó cũng được giữ vị trí tương xứng trong tôn giáo. Cách chọn hình tượng biểu trưng trên rất gần với quan niệm của người Việt vùng đồng bằng Bắc bộ mà thể hiện trong ngôi đình, chùa. Rồng, Phượng, Hổ, Ngựa đều là các con vật linh được lựa chọn.

Tuy cùng chung một chủ đề nhưng trang phục cho từng vị thần có sự khác biệt. Người Tày thường dùng quan phục áo dài, gắn đai lưng giữa, đầu đội mũ cánh chuồn đen. Còn người Dao thì lại chọn áo dài đỏ cho quan phục, phía ngoài khoác áo sát nách đen, đầu đội mũ cánh chuồn ngắn và với người Cao Lan hay người Nùng thì cũng chỉ thay đổi chút ít trong hoạ tiết áo, thế dáng bốn con vật linh nhưng nói chung vẫn có điểm tương đồng với nhau.

Tranh vẽ theo dị bản của “Tứ trực Công Tào” cũng phong phú và tạo yếu tố riêng. Tranh “Thanh Long, Bạch Hổ” và “Long Ngâm, Hổ Tiếu” là một tiêu biểu. Sự xuất hiện các vật linh trên đều gắn liền với hệ thống, tư tưởng của Đạo giáo và mỗi con lại mang ý nghĩa. Long Ngâm, Thanh Long tượng trưng cho thần miền biển, nằm ở phương Đông. Bạch Hổ, Hổ Tiếu tượng trưng cho thần núi, nằm tại phương Tây. Có nơi họ treo ghép thành bộ bốn bức nhưng không có điều kiện thì chỉ treo hai bức, chúng vẫn thể hiện đủ giá trị của sự có mặt Đông Tây, sơn thuỷ. Dù cách thức vẽ có biến đổi nhưng vẫn tôn trọng một tiêu chuẩn tôn giáo nhất định, đúng là ý nghĩa mà mỗi bức tranh phản ánh. Loại tranh vẽ dị bản này được người Tày, Nùng sáng tác nên nhằm tạo ra cái mới không bị rập khuôn nguyên bản tranh “Tứ trực Công Tào” của người Dao đó vẽ trước đó. Song song với việc vẽ thì họ cũng muốn cú cái nhìn hay cách lựa chọn khác về nhân vật, hình thức biểu đạt.

Tứ Trực Công Tào, tranh thờ người Dao,

Ảnh: Sách Tranh thờ Đạo giáo của Phan Ngọc Khuê, Nhà Xuất bản Mỹ thuật, 2001

Tính biểu trưng của loại tranh “Tứ trực Công Tào” là sự vận động không ngừng nghỉ của thời gian. Thế giới hiện sinh luôn vận động và thế giới của thần linh cũng diễn ra theo quy luật đó. Sự chạy tiếp sức liên tục của bốn vị thần là tính chuyển động đêm, ngày, tháng, năm, đây là hình tượng biểu đạt khá thành công trong cấu tứ và xây dựng của nghệ thuật tạo hình cổ đại còn lưu giữ đến ngày nay. Người xưa đã có tư duy tiên tiến về sự vận động liên tục của thời gian và coi chúng như một phạm trù triết lý mang tính bất biến. Dù vũ trụ có dịch chuyển thì vẫn phải tuân theo quy luật mà con người đã đặt ra. Hết ngày lại đến đêm, hết Xuân lại đến Hạ... Ý nghĩa lớn nhất bức tranh “Tứ trực Công Tào” biểu hiện đó là tính thống nhất trong mọi quy luật thiên nhiên và con người chính là chủ thể đã phát hiện.

Dù ngày nay khoa học kỹ thuật phát triển, phát minh ra đồng hồ thay thế cho cách tính canh giờ, lịch để chỉ ngày tháng nhưng mọi phát minh đó vẫn phải do cái gốc từ xa xưa để lại dựa vào quy luật trăng tròn hàng tháng... “Tứ trực Công Tào” là bốn vị quan do nhà trời phái xuống giám sát trần gian nên họ cũng được thờ cúng như vai trò của thần linh giữ trọng trách quan trọng. Tranh thờ thì mục đích là để thờ cúng nhưng tuỳ vào từng buổi lễ hay tính chất thờ mà thầy Tào sẽ chọn tranh thích hợp. Do tính chất, giá trị của tranh “Tứ trực Công Tào” nên nó được người Dao sử dụng chính vào lễ cúng đầu năm mới, lễ cấp sắc, lễ cầu mùa...

Đạo giáo luôn gắn với màu sắc tín ngưỡng tôn giáo của phép thuật, bùa chú cúng tế nên cũng gây tác động đến quan niệm người Dao nói riêng. Họ chọn một nghi lễ mang nặng tính Đạo giáo đó là “Lễ cấp sắc”. Đây cũng là một hiện tượng văn hoá mang tính trao truyền cho các thế hệ. Song, trải qua thời gian và thay đổi môi trường mà biến đổi cho phù hợp với trình độ kinh tế, xã hội.

Cấp sắc là nghi lễ không thể thiếu đối với người Dao và là đặc trưng văn hoá vùng của họ. Không chỉ đơn thuần là tín ngưỡng mà nó bao hàm cả những giá trị văn hoá, nghệ thuật. Bởi trong một lễ cấp sắc tổng hợp hầu hết các hình thức tôn giáo, cách thể hiện, sự phản ánh thế giới quan, nhân sinh quan, văn hoá của người Dao. Nó đóng vai trò duy trì và bảo tồn các nghi lễ cổ truyền. Do đó, có thể nói rằng lễ cấp sắc là sự khẳng định sự kế thừa thần quyền. Những thứ kế thừa ở đây không phải là tài sản hiện hữu mà là tài sản tinh thần, thờ cúng tổ tiên, cúng các thần linh và thực hiện các ma thuật chữa bệnh, trừ tà ma. Thầy tào là người trung gian làm cầu nối giữa hai thế giới, thần linh và hiện tại còn người được cấp sắc giữ vai trò trung tâm. Những bức tranh thờ, bùa chú, lễ vật được coi như phương tiện của thầy Tào dùng trong lễ.

Đối với người Dao, lễ cấp sắc còn gọi là “Quá tăng” có từ lâu đời và là một   sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng độc đáo. Trong các nhóm Dao, con trai tuổi từ 12 đến 16 hoặc 15 đến 18 đều phải trải qua lễ này. Đây là nghi lễ chấm dứt thời kỳ niên thiếu để bước vào tuổi trưởng thành với cái tên mới. Những người đã qua lễ cấp sắc mới được cộng đồng và thần thánh thừa nhận là đủ tư cách làm nghề cúng bái và những công việc trong làng, bản, được công nhận là con cháu Bàn vương, rồi khi chết linh hồn sẽ được về Dương Châu. Trước khi làm lễ người thụ lễ cần có thủ tục nhận thầy cúng. Thầy Tam Thanh giỏi về thiên văn, địa lý hoặc thầy Tam Nguyên lại giỏi pháp thuật, xuất binh. Gia đình khá giả có thể mời cả hai thầy cùng tổ chức song song.

Những người đàn ông đã qua lễ cấp sắc thường sống lương thiện, chăm lo giáo dục con cái tốt hơn, vợ con được các thần ma, tổ tiên phù hộ và họ cũng tu thân làm nhiều việc thiện. Lễ cấp sắc vừa mang tính tôn giáo vừa mang tính xã hội, bởi qua đó sẽ giúp con người chuyển sang một thời kỳ phát triển khác, từ trẻ nhỏ sang thành người trưởng thành. Yếu tố tâm linh cao nên người Dao mới gìn giữ và coi trọng cấp sắc như vậy. Nhờ buổi lễ đã gắn kết mọi người trong cộng đồng lại bên nhau, duy trì bản sắc văn hoá, tạo nên phong cách, sắc thái riêng mang tính đặc thù của người Dao. Qua đó, ta còn thấy ảnh hưởng rõ ràng của yếu tố Đạo giáo nằm ở sự hiện diện của các bức tranh thờ như : Tam Thanh Cung, Ngọc Hoàng, Hành phây, Đại đường, Mùi phan đều phản ánh quan niệm Đạo giáo về vũ trụ quan.

Tiến sĩ Lý Hành Sơn, công tác tại Viện Dân Tộc học đã có công trình nghiên cứu rất sâu về “Lễ cấp sắc của người Dao Tiền ở Ba Bể”. Tuy lễ cấp sắc có mặt trong đời sống của dân tộc Dao nói chung nhưng nhóm Dao Tiền tại Ba Bể có cách thể hiện nghi thức độc đáo, đầy đủ và đặc trưng nhất. Một lễ cấp sắc cần phải trải qua nhiều cấp bậc, từ thấp đến cao, nghi lễ diễn ra phức tạp và tốn kém nên ngày nay nó đã bị cắt bớt hay giảm tiện nhiều phần, mà chỉ giữ lại những phần quan trọng không thể bỏ qua.

Họ chia cấp sắc thành 12 bậc (12 đèn) vị trí này là tối cao của người được cấp sắc nhưng đến nay chỉ tồn tại ở mức cấp sắc 3 đèn. Nó diễn ra trong 2 ngày 1 đêm hoặc 1 ngày 2 đêm và người thụ lễ được cấp 36 âm binh (binh mã). Cứ như vậy số ngày tổ chức lễ sẽ tăng theo số đèn được cấp và số âm binh cũng tăng. Muốn thực hiện một lễ cấp sắc cần phải chọn ngày tốt, tháng tốt, người thầy cúng phải có cấp bậc cao hơn hoặc tương đương với cấp mà người thụ lễ sẽ mang, trong tiến trình thực hiện lễ phải dùng đến nhiều lễ cúng, nhiều pháp thuật mang ý nghĩa Đạo giáo.

Tranh thờ hiện diện trong buổi lễ thể hiện yếu tố tâm linh Đạo giáo cùng việc thầy cúng dùng bùa phép tẩy uế, khai đàn, đặt tên cho người thụ lễ. Bên cạnh đó ta còn thấy xuất hiện yếu tố Phật giáo như: cấm phá giới, cấm sát sinh đối với những người ngồi hành lễ và thụ lễ. Họ cũng chịu ảnh hưởng của thuyết luân hồi trong quan niệm đạo Phật. Mối quan hệ cha con, thầy trò cũng thấy tại lễ. Vậy lễ cấp sắc mang nhiều hình thái tín ngưỡng tôn giáo khác nhau tạo nên mối quan hệ gắn bó giữa Đạo giáo, Phật giáo và Nho giáo.

Hai bộ tranh thường được dùng nhiều nhất trong lễ cấp sắc đó là: Hành phây – Mùi phan và bộ Đại đường – Hải phan (phan có nghĩa là cái phướn). Hành phây – Mùi phan là bộ tranh vẽ theo truyền thuyết của người Dao để nói lên quyền lực mà người được cấp sắc sẽ nhận. Trên tranh Hành phây vẽ hình con rắn màu xanh, trông rất dữ tợn chuyên ăn thịt người. Rắn đang bắt một anh mặt đỏ tha đi, anh ta tay cầm tù và thổi kêu cứu. Tranh Mùi phan lại vẽ anh mặt trắng cưỡi ngựa trắng đến cứu. Anh ta bắt rắn phải thả người và nhè ra đầu lâu người bị rắn ăn thịt.

Tuy tranh Hành phây – Mùi phan đều do dân tộc Dao vẽ và dùng vào thờ cúng nhưng mỗi nhóm Dao lại có một số điểm khác như. Tranh Mùi phan của người Dao Đỏ vẽ con ngựa trắng quay đầu về phía sau, còn người Dao Tiền lại cho ngựa nhìn thẳng phía trước. Tỉ lệ diễn tả hình ảnh này chiếm tới gần một nửa bố cục tranh, phần còn lại vẽ hình ba thầy Tào đang dắt người đàn ông lên bậc thang đàn lễ. Thầy Tào có vị thế cao mới được phép thổi tù và báo hiệu cho Thiên hoàng biết để công nhận việc phong chức của mình hay cấp sắc cho người.

Bộ tranh Đại đường – Hải phan (Đại đường hải phiên), tranh này có đặc điểm Dao hoá rõ ràng. Họ dùng hoàn toàn mẫu trang phục của người Dao thuộc nhóm Dao Đỏ để vẽ cho các nhân vật phụ lễ phía dưới. Đại đường diễn tả toàn bộ đàn lễ Đạo giáo của người Dao. Bức Hải phan có nghĩa Hải Bá được vẽ theo điển tích Hoàng đế Hiên Viên cưỡi rồng bay lên trời, một tay cầm tù và giơ lên. Tuy dáng vẻ, cách diễn tả nhân vật là chịu ảnh hưởng của Trung Quốc nhưng trang phục mặc trên mình Hải Bá lại của người Dao. Hoa văn đặc trưng như xoắn ốc, hình tròn biểu thị mặt trời toả tia sáng, gam màu sẫm với hai màu chủ đạo là đen và đỏ.

Nhân vật Hải phan chiếm tới một nửa diện tích của bức tranh. Ông đang cưỡi trên lưng con rắn đen. Phía dưới gồm ba tầng diễn tả cảnh đoàn người tay cầm nhạc cụ múa phụ hoạ thêm vào. Loại hình nhạc cụ cũng rất phong phú như : thanh la, kèn, chũm chọe, đàn, bên cạnh là đàn lễ cao và thầy cúng đang thăng đàn lễ, truyền pháp lực cho đệ tử trong lễ cấp sắc. Người Dao Đỏ ở huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai có đặt hai cha con nghệ nhân người Quế Lâm, Quảng Tây, Trung Quốc vẽ vào đời nhà Thanh, nhưng họ lại tổng hợp cả hai bức tranh trên vào thành một bức có tên gọi là “Đại đường Hải phiên”. Tuy thuê nghệ nhân bên ngoài vẽ nhưng họ vẫn coi trọng giá trị truyền thống dân tộc, dù hình ảnh, nguồn gốc bức tranh là đi mượn nhưng họ vẫn ghép vào các yếu tố bản sắc riêng như lựa chọn trang phục đặc trưng nhất để mặc cho nhân vật.

Mặt nghệ thuật mà buổi lễ phản ánh được thể hiện qua những bức tranh thờ treo xung quanh đàn lễ, trang phục mặc trên người thầy Tào, không gian của buổi lễ tác động đến người làm lễ và người thụ lễ. Khi các lễ vật được chuẩn bị đầy đủ, thầy cúng thắp hương khấn Bàn vương, các vị thần thánh cùng tổ tiên về chứng giám. Tranh thờ là loại hình nghệ thuật trên mặt phẳng, nó cần không gian trưng bày và đã kết hợp thêm với ánh sáng đèn nến, hoạ tiết, màu sắc của trang phục thầy cúng, điệu múa cấp sắc cùng âm nhạc trong lễ cúng. Một sự tổng hợp các loại hình nghệ thuật với các ngôn ngữ riêng. Tất cả hoà đồng trong môi trường, không gian tín ngưỡng đầy chất huyền bí.

Qua các tranh thờ Đạo giáo của người Dao tại khu vực miền núi phía Bắc Việt Nam, dùng ở thế kỷ XX mà đã được sưu tập tại Bảo tàng và lưu truyền trong dân gian, cho chúng ta thấy một điểm tương đồng với tranh Trung Quốc là; nhân vật thần linh của Đạo giáo người Dao đều được tôn thờ, phổ biến vào trước thời Minh – Thanh trở lại đây. Chỉ có dân tộc Dao mới ảnh hưởng rõ nhất, có lẽ do yếu tố di cư mà người Dao xưa mang theo. Bên cạnh đó thì họ cũng Dao hoá một số tranh quan trọng ở Đạo giáo như việc cho nhân vật mặc trang phục Dao và vẽ kèm theo nghi lễ, sinh hoạt của cộng đồng lồng ghép vào bố cục tranh.

Tranh Đạo giáo thì có nhiều chủ đề nhưng mỗi dân tộc lại chọn cho mình những bức tranh riêng, biến đổi, đồng hoá chúng theo tín ngưỡng của dân tộc mình. Tuy Đạo giáo du nhập từ bên ngoài nhưng cũng đã được người Dao bản địa hoá thành bản sắc văn hoá đặc trưng. Nó là một mắt xích kết nối các giá trị nghệ thuật khu vực dân tộc thiểu số Việt Nam.

Minh Thắng